F. Günergun'un aşağıdaki yazısı, İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmakognozi Anabilim Dalı tarafından Abdi İbrahim İlaç Sanayii A.Ş., Novartis Ürünleri İlaç Sektörü, İbrahim Ethem Ulagay İlaç Sanayii Türk A.İ.'nin katkılarıyla basılan Turhan Baytop Anma Kitabı (İstanbul, 2004) içinde yayımlanmıştır (s. 129-133).  

TURHAN BAYTOP'U ANARKEN

Feza Günergun

Türkiye florasına yaptığı katkılar yanında, Türkiye'nin tıbbi bitkileri ve Türk eczacılık tarihi konularındaki çalışmalarıyla tanınan bilim adamı Profesör Dr. Turhan Baytop'u (1920-2002) ölümünün birinci yıldönümünde anmak için, düzenlenen bugünkü toplantı, en az üç özelliği ile dikkati çekmektedir. Bunlardan birincisi, toplantının, araştırma sonuçlarının sunulduğu bir bilimsel etkinlik olmasıdır. Hayatını araştırma ile geçirmiş olan bir bilim adamını hatırlamanın en güzel yollarından biri, herhalde onun anısına bir bilimsel toplantı düzenlemektir. İkinci özelliği, toplantının Turhan Baytop'un kurucuları arasında bulunduğu, uzun yıllar öğretim üyesi ve idareci olarak görev yaptığı İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi ve özellikle de, onun farmakognostik ve floristik çalışmalarını yürüttüğü Farmakognozi Anabilim Dalı'nın bir zamanlar onun öğrencisi olmuş olan öğretim üyeleri tarafından düzenlenmiş olmasıdır. Üçüncü özelliği ise, yalnız İstanbul Üniversitesi'nin değil, diğer üniversitelerin Eczacılık Fakülteleri öğretim üyelerinin de toplantıya birer bildiri ile, veya dinleyici olarak katılmış olmalarıdır. Ölümünün ilk yıldönümünde, Prof. T. Baytop'u bir bilimsel etkinlik ile anma fikrini ortaya atan, geliştiren, bu etkinliği düzenleyen İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmakognozi Anabilim Dalı'nın değerli üyelerine ve Eczacılık Fakültesi'nin sayın dekanına, Baytop ailesi adına içten teşekkürlerimi sunmak istiyorum.

İdari görevleri sırasında Turhan Baytop'a sürekli yardımcı olan fakülte idari personelinden birkaçını bugün bu toplantıda görmek beni ayrıca mutlu kıldı. Fakülte sorunlarına beraberce çözüm aradıklarını bildiğim ve Prof. Baytop'un kendisinden her zaman takdirle sözettiği Fakülte Sekreteri sayın Fahri Bey, ilerlemiş yaşına rağmen toplantıya katılma inceliğini göstermiştir. Kendisini saygı ve şükranla selamlıyorum.

Ölümünden sonra, Profesör T. Baytop hakkında çeşitli anma yazıları yayınlanmıştır. Bu yazılardan biri, Osmanlı Bilimi Araştırmaları dergisinde 2002 yılında yayınlanan makalemdir. O yazıda, Turhan Baytop'un, eczacı, farmakognost, botanikçi, tarihçi, koleksiyoncu, öğretim üyesi ve idareci olarak bilime ve eğitime yaptığı katkı ve hizmetlerini özetlemeye çalışmıştım. Burada ise, önce onun Anadolu gezileri hakkında özet bilgi verdikten sonra, Türkiye'den bitki toplayan araştırmacılar hakkında derlediği çalışmalarını ve yayınlarını tanıtmak istiyorum. Bunlar onun, bir toplayıcı olarak, Anadolu'daki floristik araştırmaların geçmişine duyduğu merakı sergilediği gibi, aynı topraklar üzerinde yüzyıllardan beri kendinden önce "bitki avcılığı" yapmış olanların çabalarına verdiği değeri ve saygıyı göstermektedir.

Araştırma gezileri, Türkiye florasına katkılar

İlk bitki örneğini topladığı Palandöken Dağları'na çıkışı (1943) bir tarafa bırakılırsa, T.Baytop'un Anadolu'da bitki toplamak için yaptığı ilk gezi 1949 tarihlidir. Son Anadolu gezisini ise, 2000'de seksen yaşında iken Elazığ'a (Harput) yapmış, Türkiye'de Eski Bahçe Gülleri (2001) adlı eserine koymak üzere, Harput'ta doğan babasının anısına Harput Gülü (Rosa laxa Retzius var.harputensis) adını verdiği gülün resmini çekmiştir. Elli yıllık bir süre içinde yaklaşık 175 gezi gerçekleştirmiştir. Bunlara İstanbul ve çevresinde yaptığı kısa geziler dahil değildir. İlk gezilerinde Marmara Bölgesi'nden, özellikle Uludağ'dan bitki toplamıştır. Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu'ya yaptığı ilk gezi 1956 tarihlidir. Bu tarihten sonra, Anadolu'nun hemen hemen her köşesinden bitki örneği toplamıştır. Bu gezilerden getirdiği örnek sayısı 11 000'e yakındır. Aynı bitkiden çok sayıda örnek toplaması, ISTE'nin başka herbaryumlarla örnek mübadelesi yapmasını sağlamıştır. Gezilerin önemli bir kısmında, botanikçi eşi Prof. Asuman Baytop ona eşlik etmiş, bitki toplamada ve özellikle örnekleri tayin etmede büyük destek vermiştir.

Topladığı örneklerden 30'u bilim için yenidir. Bunlardan 19'u Iridaceae ve Liliaceae familyalarına ve geri kalanı değişik familyalara aittir; yeni Crocus (Çiğdem) türlerinin sayısının 11 olması, onun bu cinse olan tutkusunu açıkça ortaya koymaktadır.

Turhan Baytop, Anadolu'dan topladığı soğanlı ve diğer bazı bitkileri Maltepe'deki evinin bahçesinde kurduğu botanik bahçesinde yetiştirmiştir. Bu şekilde, bilhassa çiçek ve yapraklarını farklı mevsimlerde veren soğanlıları yanılmadan inceleme, çiçekli olarak topladığı örneklerden meyva ve tohum elde etme, yeni ortam koşulları altında bitkilerde meydana gelebilecek değişmeleri saptama olanağını bulmuştur. Böylelikle bilimsel araştırmaları için, kurutulmuş materyel yanında canlı materyelin de elinin altında bulunmasını sağlamıştır. Prof. A.Baytop, bu bahçe hakkında hazırladığı çalışmasında, bahçenin 266'sı geofit olmak üzere 500'den fazla bitki türünü barındırdığını ortaya koymuştur.

Anadolu florası üzerinde yapılan floristik çalışmaların tarihçesi

T.Baytop, Anadolu'da gezmiş ve bitki koleksiyonları oluşturmuş araştırıcılar üzerindeki çalışmalarına muhtemelen 1980'li yıllarda başlamıştır. Bu araştırıcıların özgeçmişlerini, gezdikleri bölgeleri, koleksiyonlarını, yayınlarını, resimleriyle tanıtmak için, dış ülkelerdeki kitaplıklardan ve herbaryumlardan, yerli ve yabancı kaynaklardan elde ettiği bilgiler ile 325 sayfalık bir dosya oluşturmuştur. Metnini bizzat daktilo ettiği bu dosyanın kapak sayfasını aşağıdaki şekilde düzenlemiştir:

TÜRKİYE FLORASININ TANINMASINA
KATKIDA BULUNAN ARAŞTIRICILAR
1553-1965
(P.Belon - P.H. Davis)

Turhan Baytop
(İstanbul Universitesi Eczacılık Fakültesi)
İstanbul 1990

Dosyada, onaltıncı yüzyılda Anadolu'ya gelerek bitki toplamış olan Pierre Belon'un seyahatnamesinin basıldığı 1553 yılı ile P.H. Davis'in Flora of Turkey adlı eserinin ilk cildinin yayınlandığı 1965 yılı arasındaki dönemde Anadolu bitkileri üzerinde çalışmış 140'a yakın yerli ve yabancı araştırıcının biyografisi, belli başlı yayınları ve temin edilebildiği ölçüde fotoğrafları yer almaktadır. T. Baytop, bu dosya içinde topladığı bilgilerin büyük bölümünü 1991 yılından itibaren yayınladığı makale ve kitaplarında kullanmıştır.

T. Baytop, Türkiye florasına katkıda bulunan araştırmacılar üzerinde çalışma ve bunları tanıtma nedenlerini, bir bildirisinde aşağıdaki şekilde özetlemiştir:

"1.Anadolu dağlarından topladıkları bitki örnekleri, oluşturdukları koleksiyonlar ve yaptıkları yayınlar ile Türkiye florasının tanınmasına katkıda bulunan araştırıcıların "anılmasına aracı olmak",

2.Halen Türkiye florası veya bitkileri üzerinde araştırma yapanların, çalışmalarını bu öncü araştırmacıların çalışmaları ile karşılaştırarak, eriştikleri düzeyi "doğru olarak" değerlendirmelerine olanak sağlamak."

Gerçekten de, konuşma ve yayınlarında bu araştırmacılara olan saygısını açık olarak ifade etmiştir. Anadolu Dağlarında 50 Yıl adlı kitabının ilk sayfalarına

"Bu kitap, XVI. yüzyılın sonlarından itibaren güç şartlar altında Anadolu dağlarından bitki örnekleri toplayarak zengin koleksiyonlar oluşturan ve bu şekilde Anadolu florasının tanınmasını sağlayan cesur, fedakâr ve çalışkan toplayıcıların hatırasına armağan edilmiştir."

cümlesini koyduğu gibi, bir konuşmasına da, Trakya florasının (Türkiye bölümü) tanınması için çalışmış olan bütün toplayıcı ve yazarlara saygılarını sunarak söze başlamıştır. Bu konuda araştırma ve yayın yapmasının bir sebebi de, yine kendi ifadesiyle, "bazı öğretim üyelerinde ratlanan "her şey benim ile başlar" varsayımının doğru olmadığını gösteren bazı kanıtları ortaya koymaktır".

T. Baytop, Anadolu insanının en az 50 000 yıldan beri çevresinde yetişen bitkileri gıda ve ilaç olarak kullandığına dikkat çekmiş ve buna delil olarak, Hakkari'nin güneyinde bulunan Şanidar mağrasında R.S. Solecki tarafından bulunan Yontmataş dönemi mezarların üzerindeki bitki resimlerini göstermiştir. Boğazköy kazılarından elde edilen Hitit tabletlerinde de Türkiye florası ile ilgili bilgiler bulunduğunu kaydetmiştir. 1991 yılında Eskişehir'de sunduğu bildiride Dioscorides, İbn Baytar, P. Belon, L. Rauwolff, P.de Tournefort, P.R.M. Aucher-Éloy, P.E. Boissier, C.A. Bernard, F.W. Noë, J.V. Aznavour, W.E. Siehe, K.Krause, A. Huber-Morath ve P.H. Davis'in Türkiye florası üzerinde yaptıkları araştırmaları kısaca tanıtmıştır.

Anadolu'ya yaptığı botanik gezilerin anılarını topladığı Anadolu Dağlarında 50 Yıl adlı kitabının başında, Türkiye'den bitki toplayan ilk yabancı ve ilk Türk araştırıcıları tanıtan bir bölüm koymuştur. Aynı kitapta, Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde (Marmara, Karadeniz, Ege vd.) yaptığı inceleme gezilerini anlattıktan sonra, daha önce o bölgelere gelip bitki toplamış botanikçiler hakkında bilgi vermiştir. Örneğin Ege Bölgesi'nde yaptığı gezileri açıkladıktan sonra, aynı bölgede bitki toplamış olan B. Balansa, G. Bocquet, E. Boissier, E. Bourgeau, H.F. Jaubert, C. von Regel, G. Schlosser, O. Schwarz, W. Sherard, J. Sibthorp, E. Whittall ve N. Zeybek'in daha önceki çalışmalarını tanıtmıştır.

2000 yılında İstanbul'da toplanan II. Balkan Botanik Kongresi'ne sunduğu bildiride, Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane'nin açılış tarihi olan 1839 ile P.H. Davis'in eseri Flora of Turkey'in ilk cildinin yayın tarihi olan 1965 yılları arasında Türkiye'de yaşamış, Türkiye bitkilerinden koleksiyonlar oluşturmuş veya Türkiye florası hakkında yayınlar yapmış olan 25 araştırıcının Türkiye florasının tanınmasına olan katkılarını özetlemiştir.

İstanbul florasını konu alan kitabının "Toplayıcılar" başlığını taşıyan ikinci bölümünde ise, onaltıncı yüzyıldan itibaren İstanbul'a gelerek bitki toplayan ve yayın yapan yabancı araştırıcılar yanında, 1933 Üniversite Reformu ile başlayan floristik çalışmalar çerçevesinde İstanbul yöresi bitkilerini incelemiş olan İstanbul Üniversitesi'nin değişik fakültelerine mensup araştırıcıların (M. Başarman, A. Baytop, T. Baytop, H. Demiriz, A. Heilbronn, H. Kayacık, F. Yaltırık vd.) özgeçmişlerini vermiş, çalışmalarını özetlemiş, bir kısmının fotoğraflarını yayınlamıştır. Özellikle bu bölüm, Cumhuriyet Türkiyesi'nde botanik araştırmalarının ilk safhasına ışık tutması bakımından önem taşımaktadır.

Sonuç

Prof. Asuman Baytop tarafından titizlikle hazırlamış olan yayın listesi incelendiğinde, Prof. Turhan Baytop'un araştırmalarının Türkiye'nin tıbbi bitkileri ve florası üzerinde yoğunlaşmış olduğu görülür. Eczacı olması, onu eczacılığın Türkiye'deki geçmişi konusunda çok yönlü araştırmalara sevkettiği gibi, bitkiler üzerindeki araştırmaları, onu Anadolu'daki floristik çalışmaların tarihini incelemeye yöneltmiştir. İster eczacılık, ister botanik konusunda olsun, Prof. Turhan Baytop, mesleğinin ve bilimsel araştırmalarının tarihsel boyutuna önem veren ve bunları tarihsel perspektif içinde değerlendiren bir bilim adamı olmuştur. Bu ilginin temel nedeni ise, hiç şüphe yok ki, kendi araştırmalarını ve döneminde yapılan diğer araştırmaları geçmiştekilere kıyaslamak, bu suretle bunların bilime getirdikleri katkıyı ölçmek ve araştırmaları katkılarına göre değerlendirebilmektir.