Fatin Gökmen Eski Türklerde Heyet ve Takvim, İkinci Türk Tarih Kongresi, Devlet Basımevi, İstanbul1937, 42.s

Mukaddime

Şarkın en büyük alimlerinden, en büyük heyetşinaslarından olan "Nasiriddin-i Tusi" Zic-i İlhanisinde Hitay ve Türk Takvimi namile Mogolların kullandıkları Şemsi ve Neyyireyni (Luni Solaire) bir takvimden bahseyliyordu. Kendisinden sonra bütün İslam heyetşinaslarının meşgul oldukları bu takvimi evvelce tetkik etmek istemiştim. Fakat son zamanın ilim tarihçileri bu takvimi Çin takviminin bir şubesi diye hüküm eylediklerini görerek tetkikimi ileri götürmeğe lüzum görmemiştim. Şimdiye kadar ilim cihanının ilk kanalı sayılan Gildani, Yunan kanalının, son zamanın tetkikatı ile, mazinin karanlıkları içinde Orta Asyaya kadar uzanmış olması bu takvimin tekrar iyiden iyiye tetkiki lüzumuna beni sevkediyordu. Türklerin heyet ilmine ettikleri hizmetin tesbiti hakkında Türk Tarihi Tetkik Cemiyetinin bana tevdi ettiği vazife güzel bir vesile oldu. Türklerin İslam medeniyetindeki heyet mesailerinin tetkikinden evvel bu takvimi tetkike başladım.

Tusî, gerek takvim usullerini ve gerek istinat ettiği heyet esaslarını izahsız ve isbatsız olarak yalnız nakletmişti. Ben bu esasları izaha çalıştım ve mühim neticelere vardım ve gördüm ki Tusî'nin bize naklettiği takvim Batlamyus heyeti namını verdiğimiz "Hamil-i merkez" heyetinden evvel yaşıyan ve anı tevlit eden ve ilmi seciye itibarile müstakil olan müdevven bir heyet esası üzerine kurulmuştur; ve kurulma zamanı da 206 asır kadar evveldir. Kuvvetli bir ihtimal dahilinde olarak hendesenin ana davası olan "Fisagors" davası da dahil olduğu halde tamamlanmış diyebileceğim bir satıh hendesesi ve oldukça ilerlemiş bir hesap usulü kullanmışlardır.

Kadîm Çin heyetine dair yazılan ve mütalaamdan geçen garp eserlerinde bu 206 asır  evvel tesis edilmiş olduğuna kani olduğum, heyet esaslarına dair bir ize tesadüf edemedim. Çin heyeti ve takvimi olarak tesbit edilen malumatı bu eski heyet ve takvimin parekende ve nakıs intikalinden ibaret gördüm; ve bu eserin sonundaki münakaşalarda görüleceği veçhile şu neticeye vardım:

Çok muhtemeldir ki bu riyazi ve heyet malumatı, tarihin üzerinde yürüdüğü ve teyit için deliller aradığı kadim Orta Asya medeniyetinin bir cücü ilmisi olsun.

Esas olarak Tusî'nin Zic-i İlhanisindeki metni aldım. Ve tetkik edenlere kolaylık olmak üzere alınan metinlerin fasıllarını sahife altında gösterdim. Diğer istifade ettiğim ana eserler şunlardır: Nizameddin-i Nişaburî'nin Zic-i İlhani şerhi Keşfülhakayık, Uluğ Bry'in Zic-i Gürgânîsi, Zic-i Gürgân'ı şerhlerinden Ali Kuşcunun, Bercendînin, Miren Çelebi'nin ve Abbas Vesim'in eserlerile İbni Ebilfethissofi'nin "Risaletün fi Tarihil-Hita vel' Uygur ismindeki telifi (1).

Bazı noktaların izahında şarkın büyük heyetşinaslarından biri olan Bercendîden çok istifade ettim.
Eseri beş kısma ayırdım. Son kısmını netayic ve münakaşalara tahsis ettim.

Eseri bir [Tez] olmak üzere tarih cemiyetine takdim ediyorum. Bulduğum neticeleri ve edindiğim kanaatleri gelecek sene memleketimizde toplanacak olan tarih kongresinde müdafaa edeceğim. Bu netice ve kanatlar zannediyorum ki dünya ilim tarihcilerinin nazarı dikkatini celbedecek ve onların tetkik ve münakaşalarına kuvvetli bir zemin teşkil eyliyecektir.. Eğer bu safhalardan geçtikten sonradır ki cemiyet tarafından yazılacak olan büyük Türk tarihinin mukaddemesine kuvvetli bir istinat teşkil edebilecektir.

1 Haziran 1936
M.Fatin Gökmen

1.İbni Ebilfethin bu risalesi Maraga Rasathanesinde Tusî'nin mesai arkadaşı olan Muhiddin-i Ibni Ebi Şükrilmağribî'nin Türk takvimi hakkındaki Takvimüledvar adlı eserine isnat etmektedir. Takvim hakkındaki malûmatı Tusî gibi asıl menbaından nakletmiş olan bu müellifin eserine maattessüf rast gelemedim. İstanbul kütüphanelerinde yok. Fakat Ebilfeth'in, risalesinde, Tusî'nin verdiği malumatı teyit ettiğini gördüm.

İçindekiler

1.Şemsi takvim ve devirleri [Birinci makale, birinci bap, 1,2,3,4,5. fasıllar]
2.Kameri aylar [Altıncı fasıl]
3.Güneşin Tahalüf ve Tadili Merkezi [yedinci ve sekizinci fasıllar]
4.Takvim nokta-i nazarından tehalüf ve tadil-i kamer [yedinci, dokuzuncu, onuncu fasıl]
5.Netice ve münakaşa

Bu eserin Fransızcası için bkz:
Fatin Gökmen, L'Astronomie et le Calendrier chez les Anciens Turcs , 2e Congres Turc d'Histoire. Devlet Basımevi, İstanbul 1937, 44 s.