Feza Günergun'un "Salih Zeki ve astronomi: Rasathane Müdürlüğü'nden 1914 Tam Güneş Tutulmasına" (Osmanlı Bilimi Araştırmaları, c.VII, 1, 2005) başlıklı makalesinden özetlenmiştir.

1914'te Trabzon'daki tam güneş tutulması hakkında her türlü bilgi teşekkürle karşılanacaktrır.

21 Ağustos 1914 tarihinde meydana gelen güneş tutulması İsveç'ten başlayan, Rusya'nın batısından, Kırım'dan, Doğu Anadolu'dan ve İran'dan geçen kuşak üzerinde gözlenen bir tam tutulmadır. İstanbul, bu kuşağın dışında kaldığı için, burada kısmi tutulma gözlenebilmiştir. İkdam gazetesinin haberine göre, saat ikiye onyedi kala, Güneş büyük ölçüde örtülmüş iken hemen herkes siyah camlı gözlükler takmıştır. Gökyüzü birdenbire gri olmuş ve o anda büyük bulutlar araya girmiş ve olay boyunca her yerden çıplak gözle bile Güneş'in aldığı şekil hayranlıkla seyredilmiştir.

1914 Tam güneş tutulması Türkiye'den en iyi Trabzon ilinde gözlenecektir. Rize'nin Demir Dağı ile Trabzon il merkezi arasındaki bölgenin, gözlem için en uygun bölge olduğu kaydedilmiştir. Yabancı bilim adamları, bu bölgede gözlem yapmak için Trabzon'daki konsoloslukları vasıtasıyla Trabzon Valiliği'nden izin istemişlerdir. Trabzon Valisi Samih Rıfat Bey (1874-1932) tutulmadan yaklaşık dört ay önce, 14 Nisan 1914 tarihinde Dahiliye Nezareti'ne yazarak, Avrupa'nın değişik yerlerinden bilim adamlarının Güneş tutulmasını izlemek için şehre geleceklerini, gelmeden önce de gözlem araç ve gereçlerini Trabzon'a yollayacaklarını, konsolosların da, kendisinden bu aletleri koruma altına almasını istediğini bildirmiştir. Vali Bey aynı yazısında, esas meselenin, yabancıların Trabzon'da yapacakları "tedkikat-ı fenniye"ye (bilimsel incelemeler) yardımcı olmak değil, fakat Osmanlı ülkesinin de, bu bilimsel çalışmaya katılmasını sağlamak olduğunu vurgulamıştır.

Diğer taraftan Vali Bey, konunun bilimsel yönünün incelenmesini, Osmanlı hükümeti adına da bilimsel araç ve gereç temin edilerek bunlarla beraber bir grup bilim adamının Trabzon'a gönderilmesini istemektedir. Osmanlı bilim adamlarının, yabancı bilim adamlarıyla işbirliği yapacağı, fikir alışverişinde bulunacakları yerlerin ayarlanmasının, yabancı heyetlerin masrafının bir kısmının karşılanmasının, hatta Avrupa'daki Osmanlı sefaretleri üzerinden yabancı bilim adamlarının davet edilmesinin Avrupa'da  büyük etkileri olacağı görüşündedir. Hatta Trabzon'da düzenlenmesi düşünülen sanayii ve ziraat sergisinin, Tam Güneş Tutulması'nın meydana geldiği gün açılmasını teklif etmiştir.

Trabzon Valisi'nin dilekçesi Dahiliye Nezareti'nden Maarif Nezareti'ne iletilmiş, sözkonusu heyetin Trabzon'a gönderilmesi ve gerekli araç ve gerecin temini için 140 000 kuruş (1400 lira ) gerekeceği belirlenmiştir. Ancak Maarif Nezareti'nin bütçesinde para bulunmadığının bildirilmesi üzerine, Vali Samih Rifat Dahiliye Nezareti'ne yeni bir yazı yazarak (30 Haziran  1914), tam tutulmayı gözlemek için önce İtalya, sonra da Rusya konsoloslarının kendisine başvurduğunu, Rusya konsolosunun Tiflis'ten bir heyet geleceğini haber verdiğini bildirmiş ve "mademki bizce bir heyet-i fenniye izamı mümkün olmuyor hiç olmazsa Salih Zeki Bey gibi bir mütehassıs gönderilip ecnebi heyetlere riyasette bulundurulması"nı istemiştir. Bunun dışında, Trabzona gelecek yabancı bilim adamlarını ağırlamak için 25 000 kuruş (250 lira, ilk talebin 5 ile 6'da biri) ödenek gerekecektir. Dahiliye Nezareti, bu teklifi uygun bulmuştur.

Vali Bey, bir hafta sonra İstanbul'a yeniden bir yazarak heyetlere başkanlık etmek üzere gönderilecek kişinin Salih Zeki olmasını ve ikram için 250 lira gönderilmesini tekrarlar. Ayrıca, İtalya ve Tiflis'den gönderilecek araç-gereç için gümrük muhafiyeti talebini bildirir. İstanbul'da Dahiliye ve Maarif Nezaretleri arasındaki yazışmalar, Meclis-i Vükela'daki görüşmeler sonunda, Sadaret, Salih Zeki Bey'in tutulmayı izlemek üzere gelen yabancı heyetlere başkanlık etmesi için Trabzon'a gönderilmesi ve istenen 250 liranın ödenmesi kararlaştırılır (30 Temmuz 1914).

Tiflis Rasathanesi müdürü ve yardımcısı, Trabzon'un 10 km batısında gözlem yapmak, gözlem yerinde ön incelemelerde bulunmak için Haziran ayı başında Trabzon'a gelmek ve aletlerini de daha sonra Ağustos ayında göndermek istemiştir. Diğer taraftan, "Rusya Fünun Akademyası"ndan bir grup bilim adamının tutulmayı izlemek üzere Trabzon'a gelmeyi ve Erzurum - Trabzon yolu üzerinde gözlem yapmayı planlamaktadır. Rusya sefareti, eğer isterlerse, Osmanlı bilim adamlarının da (ulemâ-yı osmaniye) bu incelemeye katılabilecekleri bildirmiş ve Trabzon'dan gelecek bilim adamlarına yardımcı olunması istemiştir.

Yabancı bilim adamlarının ve Salih Zeki Bey'in Ağustos 1914'te Trabzon'a gidip tam Güneş tutulmasını izleyip izlemedikleri sorusu hâlâ cevap bekleyen bir sorudur. İkdam gazetesi, 21 Ağustos 1914'te tutulmayı gözlemek için Avrupa gözlemevlerinden Trabzon'a astronomlar gönderilmesi için başvuruda bulunulduğunu, hatta "alat-ı rasadiye" (gözlem aletleri) gönderilmiş olduğunu yazmakla birlikte, tutulmayla ilgili haber "Buhran-i hazıra münasebetiyle bu tedkikatın icra olunamayacağı tabiidir" cümlesiyle bitmektedir. 1914 yaz ayları, Birinci Dünya Savaşı'nın patlak verdiği ve savaşın en yoğun yaşandığı dönemdir. Avusturya, 27 Temmuz'da Sırbistan'a savaş açarak Belgrad'ı bombalamış, birkaç gün sonra Almanya Rusya'ya ve Fransa'ya, İngiltere de Almanya'ya savaş açmıştır. Barış yolundaki ilk antlaşma (Londra Antlaşması) 5 Eylül tarihlidir. Dolayısıyla 27 Temmuz ile 5 Eylül arasında Avrupa'da şiddetli bir savaş hüküm sürmektedir. Diğer taraftan, Türkiye'deki arşivlerde 1914 tutulmasıyla ilgili hiçbir nota rastlanmadığı bildirilmektedir. Ancak, Stamboul gazetesine göre, yabancı bilim adamları, tam tutulmayı izlemek için Trabzon'a gelmiştir. İlgili dönemde Trabzon'da yayımlanmış gazete nüshalarının ender bulunur olması, meselenin çözümünü güçleştirmektedir. Avrupa ve Rus kaynaklarında yapılacak yeni araştırmaların konuya açıklık getireceğini ümid ediyoruz. İspanyol astronomlardan oluşan ekip Kırım'da, Fransız  astronomlardan oluşan bir ekip ise İsveç'te tam güneş tutlmasını izlemişlerdir. Gözlem sonuçları, Fransız Bilimler Akademisi'nin zavbıtlarında (Tome 159, Juillet-Décembre 1914) yayımlanmıştır.